In het Theologisch Elftal geven om de week twee godgeleerden hun visie op de actualiteit. Vandaag: Henk Leegte en Wim van Vlastuin over onze behoefte om het leven te controleren en beheersen. Moet de kerk daar aan meedoen of zich er juist tegen verzetten? EHEC-bacterie noch orkanen laten zich sturen door de mens. Toch is die mens juist tegenwoordig ervan overtuigd dat hij de wereld aardig kan controleren. Daarin gaat hij best ver. Tot in de theologie is deze opvatting doorgedrongen. Zelfs God lijkt zich te gedragen zoals de mens verwacht.

De pretentie van theologie is een tegenkracht in de samenleving te zijn. Geven theologen tegengas aan die controlecultuur, of zijn ze erin meegegaan? Een week voor de Nacht van de Theologie stellen we deze gewetensvraag aan Wim van Vlastuin en Henk Leegte.

Van Vlastuin, rector van het hersteld-hervormd seminarie aan de Vrije Universiteit in Amsterdam: "Onweer noemen we een 'elektrische ontlading', als het niet regent sproeien we het land en als we zelf een probleem hebben, nemen we een pilletje. Dat geeft de indruk van beheersbaarheid. Maar het optimisme en het vooruitgangsgeloof van de Verlichting is volgens mij met de Eerste Wereldoorlog aan flarden geschoten. Ook de moderne wetenschapsfilosoof zegt dat de werkelijkheid veel complexer is dan we wel gedacht hebben."

Een verschil met vroeger, denkt Van Vlastuin, is misschien dat de mens zich duizend jaar geleden meer dan nu realiseerde dat hij het leven niet kon beheersen. "Nu denken we dat we dat wel kunnen en als dat dan tegenvalt, is het des te frustrerender." Biedt de theologie daar wel een tegenwicht aan? Vanuit orthodox-christelijke hoek klinkt soms zoveel zekerheid en stelligheid, dat het net is of ook God volkomen onder controle is.

Van Vlastuin: "De neiging alles te willen controleren, ook God, is er altijd geweest. Soms lijkt het inderdaad of we God in onze zak hebben. Toch is er ook in de orthodoxe theologie altijd het besef van Gods onbegrijpelijkheid en verborgenheid geweest. In de Bijbel vinden we ook tal van momenten dat gelovigen zich afvragen: 'waarom?'. Wij hebben God niet onder controle, maar Hij heeft ons onder controle. Dat betekent niet dat we niets over God kunnen zeggen. God is goed, trouw en rechtvaardig."

Leegte, doopsgezind predikant in Amsterdam, gelooft niet dat die neiging tot controle vooral in orthodoxe kringen voorkomt. "Het heeft meer met karakter te maken dan met kerkgenootschap, denk ik. Ik ken doopsgezinden met een grote behoefte aan zekerheid, vastigheid, regels en vorm. En ik ken orthodoxe christenen die makkelijk alles loslaten en die vrijdenkend zijn."

Leegte: "Over de belangrijke dingen van het leven hebben we geen controle, dat is evident, en het verlangen om dingen te snappen is diep. Maar om met het onbeheersbare om te gaan, heb je meer aan een gelovige houding dan aan theologie. Zeker als je bij theologie aan dogmatiek denkt. Daar kun je niet veel mee op het moment dat je ervaart dat er een barst door de schepping loopt. Maar het bijbelse geloof leert ons onze plaats te kennen, ons te realiseren dat we niet de navel van de wereld zijn. Wij mensen staan met zijn allen op de tweede plaats."

Van Vlastuin: "De theologie is altijd een spiegel van de cultuur, en dus kom je de controlecultuur ook hier tegen. Er is wel een tendens waarin theologen meegaan met de cultuur en proberen God begrijpelijk te maken, zo begrijpelijk dat alles onder controle lijkt. Toch denk ik dat er vanuit de theologie altijd wel een duidelijke tegenstem tegen die controlecultuur is geweest. Ik denk aan Pascal, die tegenover de Verlichtingsgedachte liet weten dat we God niet in de vingers hebben."

Henk Leegte: "Ik ben minder negatief over de Verlichting. Die heeft kennis en technische vooruitgang geboden en daar ben ik heel blij mee. Er is veel meer beheersbaar dan vroeger, gelukkig. Een voorbeeld van hoe je met het onbeheersbare om kunt gaan, heb ik pas van nabij meegemaakt. Ik kwam in contact met Thomas, begin dertig, die te horen had gekregen dat hij ongeneeslijk ziek was. Hij was antikerkelijk opgegroeid, maar koos ervoor troost en steun bij de kerk te zoeken. We hebben afgesproken dat ieder gevoel er mocht zijn, dat elke gedachte uitgesproken zou mogen worden. We zijn de Bijbel gaan lezen. Daarin vond hij houvast, tussen die twee polen van boosheid en dankbaar zijn. Je kunt met het onbeheersbare omgaan door het maar gewoon te benoemen. Dat hebben we gedaan."

Wim van Vlastuin: "Er is wel een tendens in christelijke kringen waarin alles wordt voorgesteld als fijntjes en geborgen. Het is wel goed dat er in de theologie meer oog is voor wat wel 'de ruigheid van God' wordt genoemd. De benardheid kom je in de Bijbel tegen. De psalmen zijn ontstaan vanuit het gevoel van niet-begrijpen. Dan kun je twee kanten op. Je kunt zeggen: we begrijpen God niet en zeggen hem vaarwel. Of je zegt: we begrijpen het niet, maar we komen toch niet los van God. Omdat we erop vertrouwen dat hij altijd goed, trouw en rechtvaardig is, en vastigheid biedt. Houvast in het onbeheersbare. Wij begrijpen God niet, maar we geloven dat Hij ons wel begrijpt."

Leegte: "Onze behoefte om alles te beheersen hebben we ook aan de overheid overgedragen. Ik merkte dat afgelopen winter. Toen was de schaatstocht van Enkhuizen naar Stavoren en terug, over het kruiende ijs van het IJsselmeer. Die werd een ramp. Veel mensen waren onvoorbereid op de barre omstandigheden en klaagden de organisatie aan. Alsof die verantwoordelijk kan zijn voor de natuur. Over schijnzekerheid gesproken. Ik denk dan dat een gelovige houding helpt om het onbeheersbare als uitgangspunt te nemen en zelf verantwoordelijk te zijn."

Hoe ver we gaan in onze behoefte te verklaren en te beheersen, ziet Leegte in de manier waarop gepraat wordt over bekende Nederlanders die kanker hebben gehad en die genezen zijn. "Dan hoor je dat ze de ziekte hebben overwonnen. Alsof het hun verdienste is. Thomas, over wie ik net vertelde, kon dat niet verdragen. Alsof hij niet net zo hard gevochten heeft. Tijdens zijn uitvaart heb ik zijn verzoek overgebracht. Of we nooit meer willen zeggen dat iemand kanker heeft overwonnen. Liever wilde hij dat we een term gebruiken als kiezen voor het leven."